Soạn bài Hệ thống hóa về văn học Việt Nam Văn 12 Chân trời sáng tạo tập 2: Văn học dân gian Việt Nam gồm những thể loại chính nào? Nêu tên tác phẩm tiêu biểu cho mỗi thể loại...

Thể loại

Khái niệm

Ví dụ

Thần thoại

Các tác phẩm tự sự dân gian thường lấy về vị thần để giải thích hiện tượng tự nhiên, thể hiện lòng khát khao vượt lên trước tự nhiên và phản ánh quá trình sáng tạo văn hóa của con người ở thời cổ xưa.

Lạc Long Quân – Âu Cơ, Thần Trụ Trời, Mười hai bà mụ, Thần Lửa,…

Truyền thuyết

Những tác phẩm tự sự dân gian tập trung vào các sự kiện và nhân vật lịch sử (hoặc có liên quan đến lịch sử), thường theo hướng lý tưởng hóa. Điều này thể hiện lòng ngưỡng mộ và tôn vinh của nhân dân đối với những cá nhân có đóng góp cho đất nước, dân tộc hoặc cộng đồng cư dân của một vùng. Ngoài ra, còn có những truyền thuyết mang tính đề cao nhưng đồng thời cũng phê phán đối với những nhân vật lịch sử.

Chử Đồng Tử và Tiên Dung, Mỵ Châu – Trọng Thủy,…

Sử thi

Tác phẩm tự sự dân gian thường có quy mô lớn, sử dụng ngôn ngữ với nhịp điệu và âm vần, tạo ra các hình thức nghệ thuật trang trọng và tráng lệ. Chúng kể về một hoặc nhiều sự kiện quan trọng diễn ra trong cuộc sống xã hội cổ đại.

Đẻ đất đẻ nước (Dân tộc mường), Sử thi Đăm Săn (dân tộc Ê Đê)…

Truyện cổ tích

Tác phẩm tự sự dân gian mang yếu tố tưởng tượng, kể về cuộc sống hàng ngày của những người thường trong xã hội. Nó thể hiện lòng nhân ái và lạc quan của người lao động.

Sự tích trầu cau, Sọ Dừa, Tấm Cám,…

Truyện ngụ ngôn

Tác phẩm dân gian tự sự với cấu trúc chặt chẽ, sử dụng hình ảnh ẩn dụ (đa phần là hình ảnh động vật) để kể về những tình huống liên quan đến con người. Từ đó, nó mang lại triết lý về cuộc sống hoặc những bài học kinh nghiệm quan trọng.

Ếch ngồi đáy giếng, Rùa và Thỏ,…

Truyện cười

Tác phẩm ngắn tự sự dân gian, được xây dựng với cấu trúc chặt chẽ, có kết thúc bất ngờ; kể về các tình huống không may, việc xảy ra ngoài ý muốn trong đời sống hàng ngày. Nó có tính giải trí, nhằm chỉ ra các vấn đề xã hội và mang tính phê phán.

Kẻ ngốc nhà giàu, Lợn cưới áo mới,…

Tục ngữ

Tục ngữ thường là những câu ngắn, gọn, chứa hình ảnh, âm vần và nhịp, rút ra từ kinh nghiệm sống và thường được sử dụng trong cuộc sống hàng ngày của mọi người.

Đổi trắng thay đen, Có công mài sắt có ngày nên kim,…

Câu đố

Thường xuất hiện các âm vần, diễn tả một vật bằng phương pháp ẩn dụ hoặc sử dụng hình ảnh, hiện tượng lạ để khơi gợi người nghe tìm cách giải, nhằm mục tiêu mang tính giải trí, thúc đẩy tư duy và chia sẻ kiến thức về cuộc sống.

“Mẹ vuông lại đẻ con tròn

Chẵn hai mươi đứa, chết mòn sạch tinh.”

⇒ Bao thuốc lá

Ca dao

Là thể loại thơ dân gian, thường đi kèm với nhạc khi diễn xướng, diễn đạt cảm xúc và thế giới nội tâm con người.

“Ai ơi đừng bỏ ruộng hoang

Bao nhiêu tấc đất tấc vàng bấy nhiêu”.

Vè

Tác phẩm tự sự dân gian viết bằng văn bản, thường có cách kể giản dị, chủ yếu nói về cuộc sống và các sự kiện hàng ngày của cộng đồng, quốc gia mang tính thời sự.

“Nghe vẻ nghe ve,

Nghe vè làm ruộng.

Sắm trâu cùng xuồng,

Sắm ách cùng cày.

Đi vay tiền ngày,

Đi quơ tiền tháng.

Sắm một cái phảng,

Đáng giá năm quan.

Trời cho mưa xuống,

Nước nổi đầy đồng.

Bớ chú đàn ông,

Be bờ gieo mạ…”

Truyện thơ

Tác phẩm tự sự dân gian bằng thơ thường thể hiện số phận và ước mơ về hạnh phúc gia đình và sự công bằng trong xã hội của con người.

Truyện Lục Vân Tiên:

“Vân Tiên ghé lại bên đàng,

Bẻ cây làm gậy, nhằm làng xông vô.

Kêu rằng: “Bớ đảng hung đồ!

Chớ quen làm thói hồ đồ hại dân…”

Chèo

Tác phẩm kịch hát dân gian mang tính trữ tình và trào lộng, với mục tiêu tôn vinh những tấm gương đạo đức và lên án, chỉ trích những tiêu cực trong xã hội.

Quan Âm Thị Kính,…

Giai đoạn

Tác phẩm - tác giả

Từ thế kỉ X đến hết thế kỉ XV

Từ đầu thế kỉ XVI đến hết thế kỉ XVII

Từ đầu thế kỉ XVIII đến nửa đầu thế kỉ XIX

Nửa cuối thế kỉ XIX

Giai đoạn

Tác phẩm - tác giả

Từ thế kỉ X đến hết thế kỉ XV

Nam quốc sơn hà (tương truyền của Lý Thường Kiệt), Hịch tướng sĩ (Trần Quốc Tuấn), Bình Ngô đại cáo (Nguyễn Trãi), Thính Tông di thảo (tương truyền của Lê Thánh Tông)

Từ đầu thế kỉ XVI đến hết thế kỉ XVII

Truyền kì mạn lục (Nguyễn Dữ)

Từ đầu thế kỉ XVIII đến nửa đầu thế kỉ XIX

Truyện Kiều (Nguyễn Du), Hoàng Lê nhất thống chí (Ngô gia văn phái), Chinh phụ ngâm (nguyên văn chữ Hán): Đặng Trần Côn; bản diễn Nôm song thất lục bát: Phan Huy Ích), Chí khí anh hùng (Nguyễn Công Trứ)

Nửa cuối thế kỉ XIX

Thu vịnh, Thu điếu, Thu ẩm (Nguyễn Khuyến), Thương vợ (Trần Tế Xương), Hương Sơn phong cảnh ca (Chu Mạnh Trinh)

Thời kì

Tác phẩm truyện/ thơ/ kịch/ văn nghị luận

Từ đầu thế kỉ XX đến hết Cách mạng tháng Tám năm 1945

Từ Cách mạng tháng Tám năm 1945 đến nay

Thời kì

Tác phẩm truyện/ thơ/ kịch/ văn nghị luận

Từ đầu thế kỉ XX đến hết Cách mạng tháng Tám năm 1945

Ông đồ - Vũ Đình Liên, Số đỏ, Giông tố - Vũ Trọng Phụng, Lão Hạc, Chí Phèo - Nam Cao, Tôi kéo xe - Phan Lang

Từ Cách mạng tháng Tám năm 1945 đến nay

Đôi mắt (Nam Cao), Làng (Kim Lân), Vùng mỏ (Võ Huy Tâm), Xung kích (Nguyễn Đình Thi), Đất nước đứng lên (Nguyên Ngọc), tập truyện Truyện Tây Bắc (Tô Hoài), tập thơ Việt Bắc (Tố Hữu), các bài thơ kháng chiến của Hồ Chí Minh: Cảnh khuya, Nguyên tiêu, Báo tiệp... Tây tiến (Quang Dũng), Đồng chí (Chính Hữu)...